Nostalgie en goede voornemens
Er is een opvallende hang naar valse nostalgie, naar tijden en toestanden die nooit hebben bestaan. Tegelijkertijd is er vooral rond de jaarwisseling een flinke hype van vaak onrealistische goede voornemens. Deze fenomenen worden aanzienlijk beïnvloed door suggestie, massasuggestie en hypnose, waarbij de invloed van politiek, commercie, reclame, media, films en sociale media niet te onderschatten is.
Persoonlijke of collectieve nostalgie
In de context van media en sociale dynamiek verwijst hypnose niet naar een letterlijke trance of inductie zoals in therapeutische hypnose. Mensen kunnen echter in een verhoogde suggestibiliteit raken door herhaalde blootstelling aan bepaalde media- en sociale boodschappen, vergelijkbaar met een trance. Media, reclame en sociale netwerken functioneren als collectieve ‘hypnotiseurs’, die invloed uitoefenen op het publiek door suggestieve inhoud.
Johannes Hofer, een Zwitserse medicus, introduceerde in 1688 de term nostalgie als aanduiding van een psychiatrisch ziekte. Dit staat in schril contrast met de hedendaagse opvatting van nostalgie, die niet langer als een psychiatrische aandoening wordt gezien, maar eerder als een gewone emotionele ervaring.
Het verschijnsel nostalgie is onderzocht door dr. Anouk Smeekes, van de Universiteit Utrecht. Zij stelt vast dat nostalgiezowel persoonlijke als collectieve herinneringen raakt en niet alleen warme, geruststellende gevoelens oproept, maar ook aanzienlijke positieve effecten kan hebben op het menselijk welzijn. Nostalgie wordt nu gezien als een normale emotie, die onlosmakelijk verbonden is met goede herinneringen. Het is echter ook belangrijk om te erkennen dat deze emotie soms voortkomt uit angst of eenzaamheid. Smeekes gaat dieper in op de nuances van nostalgie door onderscheid te maken tussen persoonlijke en collectieve vormen. Persoonlijke nostalgie is doorgaans positief en gelinkt aan individuele herinneringen. Collectieve nostalgie daarentegen kan een schaduwzijde hebben. Die kan leiden tot polarisatie en een ‘wij-zij’-mentaliteit, wat vaak zichtbaar wordt in politieke retoriek. In dergelijke gevallen wordt nostalgie ingezet om een geïdealiseerd beeld van het verleden te creëren dat niet altijd strookt met de werkelijkheid.
Over de voedingsbodem van collectieve nostalgie bestaat geen twijfel: dat zijn gevoelens als angst, onrust, gemis aan zekerheid en eenzaamheid. ,,Nostalgie is altijd een reactie op een negatieve gemoedstoestand’’, zegt Smeekes. ,,Als mensen gebukt gaan onder crises, oorlogen of ongewenste sociale veranderingen.’’ Daarom is nostalgie van alle tijden. Maar zij heeft ook een ‘dagkoers’. ,,Zij neemt toe in tijden van grote veranderingen, als alles te complex wordt en we meer vervreemd raken van elkaar.’’ Ook de seizoenen spelen een rol. ,,In de winter zie je meer nostalgie omdat mensen zich vaker eenzaam voelen. Het is buiten koud, de dagen zijn korter. Kerst en oudjaar brengen daar even verandering in. Dan begrijpen mensen weer beter wat ze belangrijk vinden, waar het in het leven om draait en biedt die ‘goeie ouwe tijd’ houvast. En niet alleen voor oudere mensen. Ook jongeren kunnen nostalgisch zijn. Zelfs als ze die tijd niet zelf hebben meegemaakt. Gevoed door verhalen van ouders, media en politici hebben ze toch een bepaald beeld van hoe bijvoorbeeld Nederland er vroeger uitzag. Tragisch voorbeeld daarvan zagen we in de jaren 70. Nadat in de jaren vijftig Molukse KNIL-soldaten en hun gezinnen naar Nederland kwamen, werden ze geconfronteerd met slechte leefomstandigheden in kampen. De in Nederland geboren of opgegroeide Molukse jongeren, die zelf nooit op de Molukken waren geweest, voelden zich vervreemd. Hun identiteitscrisis en frustratie waren mede gevoed door nostalgie en de niet nagekomen beloftes aan hun ouders. In de jaren ’70 leidde dit tot treinkapingen, waaronder de beruchte kaping bij De Punt in 1977. De tragische afloop daarvan, waarbij zes kapers en twee gijzelaars omkwamen tijdens een bestorming door Nederlandse mariniers, markeerde een somber hoofdstuk in deze geschiedenis.
Hypnose en collectieve herinnering
De rol van hypnose in het veroorzaken en beleven van nostalgie is zowel metaforisch als letterlijk. Metaforisch, omdat de massamedia en reclame werken als een vorm van hypnose, die de collectieve herinnering en het collectieve verlangen beïnvloedt. Letterlijk, in de vorm van hypnotherapie, waarbij individuen met suggestie worden geholpen om persoonlijke problemen aan te pakken of onrealistische voornemens te heroverwegen. Hypnose biedt een interessante lens waardoor we de kracht van suggestie in de samenleving kunnen begrijpen
Ook Neuro-Linguïstisch Programmeren (NLP) speelt een belangrijke rol in hoe we nostalgie oproepen en ervaren. Door de VAKOG-modaliteiten, die onze vijf zintuigen representeren: visueel, auditief, kinesthetisch, olfactorisch en gustatoir. Deze zintuigen zijn essentieel in het vormen van onze ervaringen en de betekenissen die we eraan toekennen. Ze worden beïnvloed door hun eigenschappen, zoals de intensiteit van een geluid of de scherpte van een beeld. Visuele, auditieve en tactiele zintuigen zijn doorgaans de meest actieve zintuigen bij het ophalen van herinneringen terwijl geuren en smaken vaak minder duidelijk zijn. In NLP worden ervaringen gekoppeld aan specifieke zintuiglijke waarnemingen, waarbij mensen vaak een dominant zintuig hebben. Zo herinnert iemand die visueel ingesteld is zich levendige beelden, terwijl iemand met een kinesthetische voorkeur zich meer bewust is van fysieke sensaties. Nostalgie is vaak sterk verbonden met deze zintuigen; het horen van een oud lied of het zien van een foto uit het verleden kan krachtige nostalgische gevoelens teweegbrengen.
Politieke nostalgie en suggestie
In de politieke arena zien we vaak de verheerlijking van een ‘gouden tijdperk’ dat in werkelijkheid nooit heeft bestaan.
Politici spelen in op deze nostalgie door ideaalbeeld te schetsen van een verleden waarin alles beter was, gebruikmakend van suggestieve taal om de massa te overtuigen van hun visie.
Kennelijk heeft elke politieke stroming haar eigen ‘ideale verleden’. Deze nostalgie wordt vaak ingezet als een strategie om politieke doelen te bereiken, waarbij het echte verleden wordt vervormd tot een idyllische, maar onrealistische voorstelling. In 2006 roemde toenmalig CDA-premier Balkenende in een reactie op Groen-links kamerlid Halsema, de VOC mentaliteit in een oproep om meer handelsgeest, daadkracht en durf in het bedrijfsleven. Bijna gelijktijdig met Balkenendes VOC-oproep groeide de zwartepietendiscussie en de roep om excuses voor Nederlands slavernijverleden in de VOC-tijd. Hoewel het haaks op elkaar staande maatschappijbeelden waren lag de brandhaard van de controverse niet daar. Sterker nog een paar jaar later was ook het CDA bereid excuses te maken voor Nederlands slavernijverleden. De zwartepietendiscussie wordt vooral gevoerd met de aanhang van de PVV die zegt terug te willen naar een verleden met dichte grenzen, oud-Hollandse gastvrijheid, de gulden en een Swiebertjes-mentaliteit.
Swiebertje was een populair Nederlands televisiepersonage dat voor het eerst op televisie verscheen in 1955 en daarna in een serie vanaf 1961 tot 1975. Swiebertje, een zwerver, werd gekenmerkt door zijn goedhartige, vrijgevochten natuur. De avonturen speelden zich af in een fictief Nederlands dorp en droegen een sfeer van vóór de Eerste Wereldoorlog, met een sterke hiërarchische en feodale toon. De mentaliteit die de serie ‘Swiebertje’ verheerlijkt, omvat waarden als eenvoud, vrijheid en goedheid.
Toch bestaat deze PVV-visie probleemloos naast een onverdraagzaam maatschappijbeeld waarin dezelfde partij dakloze vluchtelingen als gelukzoekers over de grens wil zetten.
Terwijl volgens de BBB een ondernemende veeboer – net als vroeger – niet meer beknot mag worden in zijn veehouderij suggereren groene partijen als Groenlinks en de Partij voor de dieren een beeld van kleinschalige boerderijen dat meer aansluit bij Ot en Sien verhalen.
Ot en Sien waren personages uit Nederlandse kinderverhalen van Hindericus Scheepstra, populair in de vroege twintigste eeuw. Deze verhalen, invloedrijk in het Nederlandse basisonderwijs, volgden de avonturen van twee kinderen, Ot en Sien, tegen een achtergrond van het idealistisch plattelandsleven in Drenthe. De verhalen benadrukten eenvoud, familiewaarden en vriendelijkheid, met een geïdealiseerd beeld van het dagelijkse leven, ver verwijderd van de toenmalige armoede in Drenthe.
Culturele nostalgie: hypnose & suggestie
De invloed van radio, televisie en sociale media in het veroorzaken een nostalgisch verlangen is groot. Programma’s en films bieden vaak een geromantiseerd beeld van het verleden, waarin complexe historische problemen worden weggelaten of vereenvoudigd. Deze vorm van massasuggestie beïnvloedt de waarneming van het publiek over hoe het verleden eruitzag en voedt de hang naar een tijd die eigenlijk nooit heeft bestaan.
Deze vormen van suggestie kunnen leiden tot een dieper geloof in een geromantiseerd verleden of het stellen van onrealistische doelen, beïnvloed door de massasuggestie van de media en de culturele sector. Films en series die een romantisch beeld van het verleden schetsen, zoals “Downton Abbey”, kunnen bijdragen aan collectieve valse nostalgie. Ze creëren een suggestief beeld dat het verleden idealiseert. Dat geldt ook voor muziek uit bepaalde tijdperken die gevoelens van nostalgie oproepen en een geromantiseerd beeld van die periode versterken, zoals nummers uit de jaren ’60 en ’70 die een verlangen naar vroeger tijden kunnen oproepen.
Ook kunst- en mode-exposities gericht op historische perioden kunnen bijdragen aan een geïdealiseerd beeld van het verleden. Dit kan resulteren in een verlangen naar onhaalbare levensstijlen of modetrends uit het verleden.
Commerciële suggesties: nostalgie voor elke portemonnee
In de wereld van reclame wordt nostalgie effectief gebruikt om producten te verkopen. Door consumenten te herinneren aan ‘betere tijden’, worden emoties aangesproken die aanzetten tot aankoop. Deze strategie speelt in op het verlangen naar eenvoud en authenticiteit, twee kwaliteiten die vaak worden geassocieerd met het verleden. Talloze producten worden aangeprezen als het resultaat van oma’s kook- en bakkunst. Tegelijkertijd wordt vooral rauw-kost gepropageerd en aangeraden minder vet en zout te eten, terwijl menig grootmoeder het grijze hoofd zal schudden over de nieuw ingevoerde suikertaks.
Vintage spullen en rommelmarkten werken als krachtige katalysatoren voor nostalgie en suggestie, waarbij ze een diep verlangen naar een geïdealiseerd verleden stimuleren. Vintage voorwerpen zorgen voor een sterke emotionele bandmet een tijdperk dat vaak wordt gezien als ‘beter’ of ‘authentieker’, mede door hun uniekheid en authentieke vakmanschap. Deze dingen en de zoektocht ernaar op rommelmarkten activeren herinneringen en gevoelens, waardoor ze niet alleen materiële objecten zijn, maar ook symbolen van een vervlogen tijd. Rommelmarkten zelf bieden een fysieke ruimte waarin mensen kunnen graven naar ‘verloren schatten’, waardoor ze direct contact maken met het verleden. Deze plaatsen creëren een gemeenschapsgevoel, mede beïnvloed door media en populaire cultuur, wat het fenomeen van massasuggestie illustreert. Bovendien vertegenwoordigen ze duurzaamheid en hergebruik, een contrast met de hedendaagse wegwerpcultuur. Deze fascinatie voor vintage en rommelmarkten kan worden gezien als een vorm van massasuggestie of zelfs een soort hypnose, waarbij mensen worden meegenomen naar een geïdealiseerd verleden. De sterke emotionele reacties en het gemeenschapsgevoel dat deze ervaringen oproepen, tonen aan hoe krachtig de invloed van nostalgie en suggestie kan zijn op onze opvattingen en gedrag.
Goede voornemens
Nostalgie grijpt ons aan, want herinnert ons aan een tijd waarin alles mogelijk leek te zijn. In de vroege dagen van het nieuwe jaar stappen velen vol goede moed en vastberadenheid in de wereld van voornemens. We stellen onszelf doelen, dromen groot en smeden plannen om onze levens te verbeteren. Een veelvoorkomend goed voornemen is om meer te gaan sporten, maar na enkele weken in januari blijkt het sportschool lidmaatschap ongebruikt te blijven en verdwijnt de motivatie. Anderen nemen zich voor om gezonder te eten, maar worden al snel verleid door verleidelijke snacks en fastfood, wat hun gezonde eetplannen ondermijndt. Het voornemen om te stoppen met roken is een klassiek voorbeeld. Mensen zijn vastbesloten op 1 januari, maar binnen de kortste keren grijpen ze weer naar sigaretten.
Er zijn talloze voorbeelden van hoe suggestie wordt gebruikt om commercieel voordeel te behalen, vaak ten koste van een realistische kijk op het heden en de toekomst. Dat leidt vaak tot het maken van onrealistische goede voornemens, zoals het nastreven van een levensstijl die in werkelijkheid nooit heeft bestaan en juist in deze sector waar de valse nostalgie hoogtij viert duiken allerlei onrealistische goede voornemens op zoals rigoureus afvallen, stoppen met snoepen, roken en drinken.
Sociale media versterken dit effect. Platforms zoals Instagram en Facebook zijn broeinesten voor de verspreiding van een geïdealiseerde levensstijl. Gebruikers presenteren vaak een gefilterde versie van hun leven, wat bij anderen leidt tot een verlangen naar een perfectie die niet bestaat. Deze weergaven kunnen leiden tot het formuleren van goede voornemens die niet haalbaar zijn, omdat ze gebaseerd zijn op een gemanipuleerde realiteit.
Hypnotherapeut
Ook bij realistische voornemens kunnen hypnotherapeuten een rol spelen. Hypnotherapie is een vorm van therapie waarbij de therapeut ontspanningstechnieken en suggesties gebruikt om het onderbewustzijn van een persoon te beïnvloeden. Als iemand ooit van plan was om een boek te schrijven, kan hypnotherapie helpen die passie en creativiteit opnieuw aan te wakkeren. In het geval van onhaalbare voornemens en nostalgie, kan hypnotherapie helpen door onder meer herinneringen op te frissen. De hypnotherapeut helpt dan zijn patiënt zich de oorspronkelijke motivatie achter zijn voornemens te herinneren en die positieve emoties opnieuw te ervaren. Ook kan hypnotherapie ingezet worden om de patiënts zelfbeeld en motivatie te versterken. Door zijn zelfvertrouwen te vergroten en de patiënt weer in zichzelf te laten geloven neemt zijn motivatie toe. Dat geldt ook bij het aanpakken van storende gewoonten en gedrag die iemand laten terugvallen in oude patronen in plaats van bijvoorbeeld nieuw antistresstechnieken aan te leren. Tot slot is hypnotherapie een prima techniek voor de vermindering van stress en angsten die vaak obstakels zijn voor het behalen van doelen.
Hoewel hypnotherapie geen wondermiddel is en geen garantie biedt voor het bereiken van elk voornemen, kan het een waardevol gereedschap zijn voor mensen die worstelen met het vasthouden aan hun doelen en het omgaan met nostalgie over wat had kunnen zijn. Het kan helpen bij het herontdekken van de hoop en de motivatie om nieuwe doelen te stellen en nieuwe wegen in te slaan.
De neiging van mensen om terug te verlangen naar een verleden dat nooit echt heeft bestaan, zoals beschreven door Ad van Liempt, benadrukt de invloed van media en politieke retoriek in het creëren van een geïdealiseerd beeld van het verleden. Dit kan leiden tot simplistische en soms onjuiste visies op historische realiteiten. Bovendien kan collectieve nostalgie polarisatie in de hand werken door een ‘wij-zij’-mentaliteit te creëren. Dit is duidelijk zichtbaar in het politieke discours, waarbij sommige partijen een nostalgisch beeld van het verleden gebruiken als een middel om de complexiteit van hedendaagse uitdagingen te vereenvoudigen en bepaalde groepen uit te sluiten. Deze ontwikkeling vereist een kritische benadering van onze herinneringen en de manier waarop we het verleden interpreteren.
Tot slot herinnert een observatie van de schrijver Godfried Bomans ons eraan dat onze huidige tijd uiteindelijk ook als ‘de goede oude tijd’ zal worden beschouwd. Dit suggereert dat ons besef van wat ‘goed’ is, kan veranderen met de tijd, waardoor het belangrijk is om een evenwichtige kijk op zowel het verleden als het heden te behouden.”
Nogmaals de hypnotherapeut
Angst of eenzaamheid kunnen mensen bij een hypnotherapeut brengen. Die kan mensen begeleiden in de complexe emoties en percepties die verband houden met nostalgie en suggestie. Zijn expertise ligt in het werken met het onderbewustzijn, waar diepgewortelde herinneringen en emoties verborgen zijn. Dit stelt hem in staat om op effectieve wijze herinneringen te herstructureren, vooral die met een nostalgische lading. Hij beschikt over technieken om de invloed van autosuggestie aan te pakken, waarbij individuen vaak overtuigingen hebben gevormd die hun perceptie van het verleden kleuren. Daarnaast is hij bedreven in het helpen van cliënten bij het verkennen en verwerken van de emoties die nauw verbonden zijn aan nostalgie. Belangrijk is ook zijn rol in het ontwikkelen van een kritisch bewustzijn over hoe massasuggestie, zoals beïnvloed door media en cultuur, onze kijk op het verleden kan vormen. Bovendien maakt hypnotherapie het aannemen van nieuwe perspectieven mogelijk, wat leidt tot een meer evenwichtige en realistische kijk op verleden en heden. Dit maakt hypnotherapeuten tot waardevolle gidsen in het navigeren door gevoelens en gedachten die te maken hebben met nostalgie en suggestibiliteit.
Literatuur
- Bogaard, John Henri uit den, De avonturen van Swiebertje: de landloper, die burgemeester, en een burgemeester, die landloper werd / 1e dr / Kluitman / 1936
- Bomans, Godfried, Zomers van toen en andere nostalgische verhalen, Amber, 1988
- Downton Abbey, Britse historische dramaserie, door Julian Fellowes. De serie speelt zich af in de vroege 20e eeuw, volgt het leven van de aristocratische familie Crawley en hun bedienden op het landgoed Downton Abbey. Voor het eerst uitgezonden in 2010 en heeft zes seizoenen en een speelfilm.
- (Ot en Sien) Scheepstra Hindericus en Jan Ligthart, Dicht bij Huis, 1902
- Smeekes, Anouk De negatieve kant van nostalgie: verlangen naar het land van vroeger roept wij-zij denken op, In-Mind Magazine, 2016
- Hofer, Johannes, “Medical Dissertation on Nostalgia.” Bulletin of The Institute of the History of Medicine. Trans. Carolyn Kiser Anspach 2.6 ((1688) Aug. 1934): 376-91.
- Liempt, Ad van, De roaring fifties. De vernieuwers van de jaren vijftig. Balans Amsterdam, 2022
© 2023 Johan Eland