De betoverende wereld van besloten hofjes

In groepjes staan ze bij elkaar. Met hun smartphones in de aanslag lijkt het een ritueel dat het sociale roken van vroeger vervangt.

Toen een shagdoos, nu een telefoontje. Nog steeds hebben ‘besloten ruimten’ zoals tabaksdozen en smartphones een fascinerende functie.
Ze dienen niet alleen als bewaarplaatsen voor persoonlijke schatten of herinneringen maar ook als mentale ankers. Net zoals in hypnotherapie ‘ankerpunten’ worden gebruikt voor snelle, kortstondige regressie of diepe ontspanning, kunnen deze objecten en rituelen ons in een soortgelijke mentale staat brengen. In deze momenten zijn we suggestibel; open voor invloeden die onze gedachten en gevoelens kunnen sturen. In alle gevallen activeren deze ‘ankers’ een bepaalde vorm van suggestibiliteit, waardoor ze werken als portalen naar verschillende lagen van ons bewustzijn en onze beleving.’
De besloten ruimten als shagdozen en smartphones doen denken aan een ander oud fascinerend fenomeen.

In zuid Nederland, ontstond in de late middeleeuwen iets dat zowel religie als kunst belichaamde: het ‘besloten hofje’. Op het eerste gezicht zouden deze intrigerende werkstukken gemakkelijk kunnen worden verward met modernere poppenhuizen. Maar in plaats van met speelgoed en miniatuurmeubels, waren deze hofjes gevuld met een verscheidenheid aan devotionele voorwerpen: van wassen beeldjes, zijdebloemen, pelgrimsinsignes, medallions en edelstenen tot kostbare stoffen en miniatuur schilderijtjes.
Ze waren afgewerkt met lovertjes, parels en kralen in glas, been, koraal en amber. Het resultaat was een indrukwekkende, tot de verbeelding sprekende ‘tuin’, die met beschilderde panelen kon worden afgesloten.
De zorg en aandacht voor detail waarmee deze hofjes werden gemaakt, vaak door kloosterzusters, getuigdevan hun diepe persoonlijke vroomheid. Deze hofjes waren niet zomaar kunstuitingen; ze waren een venster naar een hemelse tuin, een voorstelling van het paradijs. De term ‘besloten hofje’ komt direct uit de beschrijving van de Maagd Maria in de Bijbel (Hooglied 4:12) als de ‘hortus conclusus’ of ‘besloten tuin’. De strofe luidt:

Zusje, bruid,
een besloten hof ben jij,
een gesloten tuin,
een verzegelde bron.*

De beslotenheid van devotie & psychotherapeutische perspectief

In de rijke en sfeervolle wereld van de late middeleeuwen speelden veel religieuze objecten een belangrijke rol in het dagelijks leven van gelovigen. Elk van deze objecten, of het nu ‘heiligenhuisjes’, ‘devotiekastjes’, ‘relikhouders’, reisheiligen, -ikonen of -altaartjes waren, bood een uniek venster naar het goddelijke. Deze objecten waren niet slechts religieuze symbolen; ze waren bruggen tussen het aardse en het hemelse, waarmee individuen op een intiemer niveau contact konden maken met het goddelijke.
Wat deze voorwerpen gemeenschappelijk hadden, was hun besloten karakter. Het gaf gelovigen een privéplekje, weg van het alledaagse, waarin ze zich konden verdiepen in gebed, meditatie en zelfreflectie. Hier, binnen deze heilige plekken, konden zij zich terugtrekken voor meditatie, gebed en reflectie en steun en bescherming zoeken bij de heiligen en relikwieën die erin werden bewaard.
Reisaltaartjes, gebedsdoosjes maar ook reisiconen en tefillins, de joodse gebedsriemen met doosjes waarin op perkament geschreven tekstfragmenten bieden met hun besloten karakter reizigers onderweg een privéplekje, weg van het alledaagse, om zich te verdiepen in gebed, meditatie en zelfreflectie.

Vanuit een psychotherapeutisch oogpunt werken religieuze objecten en praktijken als hulpmiddelen voor mentaal welzijn. Ze verminderen stress, bevorderen zelfreflectie en stimuleren verbinding. Dit betreft zowel het contact met een gemeenschap als een diepere connectie met het innerlijke zelf en, voor velen, een hogere macht.
In hypnotherapie ontstaat soms een diepe concentratie of ‘droomachtige’ toestand. Een vergelijkbaar gevoel kan optreden bij diepgaande omgang met religieuze objecten.
Suggestie, een ander kernaspect van hypnose, speelt hier eveneens een rol. Het geloof in de macht of heiligheid van een object kan de emotionele en spirituele ervaring ervan versterken. Dit onderstreept het onderscheid tussen psychotherapie en spiritualiteit, hoewel ze overlappende gebieden kunnen hebben.
Het interpreteren van religieuze praktijken vanuit een therapeutisch perspectief is slechts één manier om naar deze praktijken te kijken.
In onze moderne tijd vervullen technologieën, vooral smartphones veel functies die lijken op traditionele religieuze of rituele objecten. Een voorbeeld hiervan is de dagelijkse routine van het gebruik van de telefoon, die vergelijkbaar is met dagelijkse gebeds- of meditatieroutines. De telefoon dient ook als een middel voor mensen om betekenis en inzicht te zoeken, vergelijkbaar met hoe een rozenkrans, gebedsboek, of meditatierituelen in religieuze tradities deze zoektocht ondersteunen.
Daarnaast bieden smartphones zelfreflectie met verschillende apps voor mindfulness en introspectie. Net zoals religieuze voorwerpen een bron van emotiebeheersing kunnen zijn, bieden smartphones ook manieren om stress te verlichten en ontspanning te bevorderen.
Net zoals religieuze gemeenschappen verbonden zijn en saamhorigheid nastreven dienen smartphones ook voor verbinding. Ze stellen mensen in staat om door bellen, geschreven berichten en videochats, met elkaar in contact te komen en te communiceren, waar ze ook zijn.
Religieuze gemeenschappen brengen mensen samen vanwege hun gedeelde overtuigingen en waarden, terwijl smartphones voor saamhorigheid en verbondenheid zorgen.
Ze maken het mogelijk voor mensen om te delen, te communiceren en zich verenigd te voelen rond gemeenschappelijke ideeën en waarden.
Zowel religieuze voorwerpen als smartphones kunnen mensen hoop en kracht geven. Een kruisje om iemands nek kan troost bieden, terwijl een bericht op een smartphone iemand kan opvrolijken. Hoewel religieuze symbolen vaak een spirituele of toekomstgerichte betekenis hebben, brengen smartphones ons het laatste nieuws en gebeurtenissen uit het dagelijks leven.
Bovendien waarderen mensen vaak de schoonheid en het ontwerp van zowel religieuze voorwerpen als hun technologische gadgets.

De behoefte aan goedkeuring van anderen is een factor die zowel in religieuze als in technologische omgevingen opduikt. In religieuze gemeenschappen, bijvoorbeeld, speelt het verlangen naar acceptatie en erkenning door anderen vaak een aanzienlijke rol. Het doopritueel in het christendom wordt niet alleen gezien als een spirituele wedergeboorte maar ook als een expliciete goedkeuring van de gemeenschap. Voor een nieuw lid kan dit ritueel van erkenning doorslaggevend zijn voor het gevoel van verbondenheid en zelfwaarde, mogelijk zelfs meer dan zijn of haar eigen spirituele overtuigingen.Vergelijkbaar daarmee vinden mensen op sociale media het aantal ‘likes’ dat ze krijgen belangrijk. Deze ‘likes’ fungeren als een vorm van externe acceptatie die, in sommige gevallen, zwaarder kan wegen dan iemands eigen oprechte gevoelens of gedachten.

Het is belangrijk dat zowel religie als technologie in essentie neutraal zijn. Hun belanghangt af van hoe ze worden gebruikt. Beide hebben het vermogen om diep in te spelen op menselijke behoeften, verlangens en angsten, wat kan leiden tot zowel positieve als negatieve uitkomsten.
Wat opvalt, is hun vermogen om diepe concentratie te bezorgen, bijna als een trance. Hierin spelen suggestie en de interpretatie van de individu een belangrijke rol. Deze ervaringen lijken op de intense aandacht en suggestibiliteit zoals tijdens hypnotherapie.
In het licht van deze inzichten hebben devotionele objecten met een besloten karakter, zoals gebedsdoosjes of reisaltaartjes, een vergelijkbare intieme aard als besloten hofjes. Deze intimiteit kan suggereren dat ze een bepaalde troost of helende werking kunnen bieden aan degenen die ermee verbonden zijn.
Deze besloten objecten maken het makkelijker om zich diep te concentreren, op een manier die lijkt op de diepe focus van hypnotherapie.
De symbolen die er in verwerkt zijn zetten aan tot zelfreflectie en fungeren als dagelijkse herinneringen aan het heilige. Deze devotionele objecten waren niet alleen spirituele voorwerpen; ze boden ook een tastbare plek voor reflectie. Door hun tastbare aard hielpen ze mensen hun spirituele oefeningen en gevoelens te verankeren. Bovendien was de schoonheid van deze objecten op zichzelf al rustgevend. Ze verankerden mensen niet alleen in hun persoonlijke geloof maar verbonden hen ook met een rijke traditie.

Het vergelijken van deze traditionele devotionele objecten met moderne technologie, zoals smartphones, is zowel verrassend als verhelderend. Net als besloten hofjes fungeren smartphones als een dagelijks aandachtspunt, of het nu gaat om het routinematig checken van berichten of het gebruik van meditatie-apps. Ze bevatten symbolen die voor hun gebruikers betekenisvol zijn, net zoals de symbolen in besloten hofjes dat waren voor gelovigen. Smartphones functioneren ook als geheugensteun, of het nu gaat om gezondheidsalerts of belangrijke datums. Ze bieden een privéruimte voor reflectie, vergelijkbaar met de beslotenheid van devotionele objecten. En net zoals het fysieke contact met een besloten hofje therapeutisch kon zijn, biedt de tactiele interactie met een smartphone — het aanraken, swipen en tikken — ook een vorm van therapeutische betrokkenheid.
Zowel besloten hofjes als smartphones fungeren als opbergplaatsen voor persoonlijke ‘schatkisten’, of het nu gaat om heilige relikwieën of dierbare foto’s.
Bladerend door een oud foto-album kan er een moment ontstaan waarop we volledig opgaan in de herinneringen die deze beelden oproepen. Deze diepe concentratie, waarbij de buitenwereld even lijkt te vervagen, vertoont opvallende gelijkenissen met de intense focus tijdens een hypnose.
Hoewel de vormen en functies door de tijd heen zijn veranderd, blijven de basisbehoeften en -verlangens van mensen gelijk. Zowel in een devotioneel object uit het verleden als in een moderne smartphone zoeken mensen naar reflectie, verbinding, betekenis en troost.

De chatelaine, een decoratieve gordelhaak uit de 16^e tot 19^e  eeuw, is hier een treffend voorbeeld van. Vooral vrouwen droegen deze en niet alleen om hun functionele waarde maar ook vanwege de persoonlijke en sentimentele betekenis van de eraan bevestigde voorwerpen zoals sleutels,een reukflesje, een pincet en naaigerei.
Het dragen van chatelaines kwam minder voor onder mannen door de komst van herenmode met zakken rond 1680. Desondanks raakte eind achttiende eeuw op het Nederlandse platteland en in vissersdorpjes herenchatelaines in de mode. De mannen hingen aan hun horloge allerlei voorwerpen zoals horlogesleutels, signetten en beroepsgerelateerde bedeltjes. Deze chatelaines werden aan de rechter achterzijde ter hoogte van het middel aan de broek gedragen.
Elk voorwerp had zijn eigen verhaal en belang, vergelijkbaar met hoe een foto in een album of een bedel aan een armband een specifieke herinnering of gebeurtenis vertegenwoordigt. In beide gevallen is het object een tastbaar middel om contact te maken met persoonlijke ervaringen, emoties en herinneringen. De bedelarmband sluit hier naadloos op aan; elk bedeltje kan een specifieke sentimentele waarde hebben, zoals het markeren van speciale gebeurtenissen, herinneringen of mijlpalen.

Deze voorwerpen dienen als bruggen naar het verleden, herinnerend aan momenten van betekenis en emotionele diepte.
De menselijke behoefte om emotionele waarde te hechten aan voorwerpen, ongeacht of het gaat om traditionele gebruiksvoorwerpen, devotionele objecten of de nieuwste technologie, blijft bestaan. Ze dienen als constante herinneringen in onze veranderende wereld, en herinneren ons aan onze identiteit, onze herkomst en wat we waardevol vinden.
Mettertijd verzamelen deze voorwerpen tekenen van slijtage enkleine beschadigingen waardoor ze als het ware fysieke dagboeken worden die verhalen en herinneringen vastleggen. Het openen van een tabaksdoos, sigarettenkoker of verpakking is zelf een ritueel, doordrenkt van betekenis. Net zoals het aansteken van een kaars in een kerk, is het zorgvuldig rollen van een sigaret een persoonlijk ritueel. Het aansteken gebeurt vaak in de intieme holte van een hand, waar de vingers de vlam van een aansteker of lucifer beschutten om de tabak ‘tot leven te wekken’. De vlam transformeert gewone tabak in een gloeiende pracht, zoals een kaars een donkere kapel verlicht.

Betekenis van bedelarmbanden

Bedelarmbanden zijn niet zomaar sieraden; ze dienen als draagbare herinneringen die speciale momenten in iemands leven symboliseren. Het toevoegen van een bedel is een intiem ritueel, elke keer als je een persoonlijke mijlpaal viert, zoals de geboorte van een kind of een onvergetelijke reis. Deze bedels dragen vaak universele of persoonlijke symbolen; denk aan een klavertjevier voor geluk, een sleutel die nieuwe kansen of diepe verbindingen representeert, of een asbakje dat een overwonnen verslaving markeert. Voor de spiritueel ingestelden kunnen religieuze symbolen als dagelijkse geloofsankers dienen.
In hypnotherapie kan zo’n armband werkenals een krachtig instrument. Elke bedel dient als een tastbaar ankerpunt om gevoelens of herinneringen op te roepen. Het fysiek aanraken van de bedels kan helpen bij gronding, met name als iemand zich overweldigd voelt. Therapeuten kunnen de armband ook gebruiken voor visualisatieoefeningen, waarbij cliënten worden begeleid om elk detail van hun bedels te visualiseren. Het proces van het samenstellen van een bedelarmband kan cliënten een gevoel van zelfexpressie en controle geven, en nieuwe bedels kunnen worden toegevoegd om therapeutische vooruitgang te markeren.
Net zoals de huishoudelijke en praktische items die vroeger aan een chatelaine hingen, vertellen de bedeltjes op de armband veel over de identiteit en het leven van de drager. Het toevoegen van een nieuw bedeltje kan dienen als een vorm van troost. Hoewel de bedeltjes misschien niet altijd een religieus karakter hebben, vervullen ze toch een soortgelijke rol als devotionele of spirituele objecten, afhankelijk van de betekenis die de drager eraan geeft. In de context van spiritualiteit is er ook een interessant contrast. Terwijl kerken en kathedralen bedoeld zijn voor collectieve aanbidding en reflectie, bieden kleinere, meer persoonlijke ruimten zoals ‘besloten hofjes’ de mogelijkheid voor individuele spiritualiteit en introspectie, afgestemd op de unieke behoeften van het individu.

De magie van de doos: het maken van een besloten hofje

Steeds vaker integreren therapeuten technologische hulpmiddelen in hun behandelingen. Zoals cd-spelers om therapeutische geluidslandschappen en muziek af te spelen. Er zijn cd’s met binaurale beats en witte ruis die helpen de cliënt in een bepaalde gemoedstoestand te brengen. Ook worden vibro-akoestische stimulatie- apparaten steeds populairder in praktijkruimten. Apps voor ontspanning, meditatie en reflectie worden ook steeds vaker in therapieën geïntegreerd.

In contrast met de geavanceerde hulpmiddelen staat de eenvoudige doos. Vaak over het hoofd gezien, blijkt die een krachtig hulpmiddel in de wereld van therapie en genezing. In het onderzoek van V. Chu diende de doos als een soort canvas waar Rwandese genocide-overlevenden hun diepste gevoelens en ervaringen op projecteerden. Deze dozen werden voor hen veel meer dan gewoon opbergmiddelen; ze waren privéwerelden waarin ze hun emoties konden uiten, veilig en beschermd. De Amerikaanse Kate McGuire benadrukte hoe dozen, in het algemeen, emotionele reservoirs zijn geworden. Ze zijn dragers van geheimen, herinneringen en identiteiten. Dit idee van een doos als bewaarder van gevoelens en verhalen lijkt sterk op het Nederlandse ‘besloten hofje’. Beide bieden een veilige en beschermde plek om te reflecteren, op te slaan en te koesteren. Hypnotherapeuten kunnen de kracht van deze concepten inzetten. Het visualiseren van een ‘mentale doos’ of ‘besloten hofje’ tijdens een hypnotherapiesessie kan cliënten een concreet hulpmiddel bieden om emoties te verwerken. In deze veilige, mentale ruimte kunnen ze moeilijke herinneringen of gevoelens ‘opbergen’, ermee ‘spelen’, of ze zelfs ‘loslaten’. Dit biedt een effectieve manier om trauma’s te verwerken, doelen te stellen of simpelweg vrede te vinden met het verleden.

Maar hoeft natuurlijk niet te blijven bij geïmagineerde besloten ruimten. Aan de hand van historische en culturele contexten kunnen hypnotherapeuten hun therapeutische gereedschapskist uitbreiden om hun cliënten beter te ondersteunen.
Zowel in als buiten het digitale domein kunnen cliënten aangemoedigd worden om hun eigen ‘besloten hofje’ te maken, of dat nu een fysieke ruimte, een digitaal scrapbook of een visueel dagboek is. Dit persoonlijke heiligdom biedt ruimte voor het toevoegen van symbolen, afbeeldingen, teksten en andere items die voor hen van betekenis zijn. Zo kunnen ze foto’s, citaten, tekeningen en andere persoonlijke voorwerpen gebruiken die bijdragen aan reflectie en een gevoel van stabiliteit en aanwezigheid in het moment te bevorderen.

Al dan niet in combinatie zulke hulpmiddelen kunnen kunst en schoonheid een belangrijke rol spelen in de therapie. Sommige therapeuten bespreken met cliënten het belang van schoonheid en moedigen hen aan dit aspect in hun dagelijks leven te omarmen, of dat nu met beeldende kunst, muziek, natuur of een andere medium is. Soms wordt een cliënt gevraagd een kunstwerk of een dierbaar object mee te nemen naar een sessie om samen de waarde ervan te bespreken. Door cliënten actief te betrekken en hen mogelijkheden te geven voor zelfexpressie en reflectie, wordt de therapeutische ervaring persoonlijker en meer diepgaand.

Advertentie:

Een Objectlijst: uw creativiteit geen grenzen meer

Met de speciale objectlijst krijgt u een innovatief mogelijkheid ook tridimensionale dingen te encadreren. De afstand tussen de glas en de achterwand van de lijsten is grooter dan die van gewone lijsten. De lijsten worden uit hout of uit aluminium geproduceerd en zijn er in verschillene formaten, vormen en kleuren beschikbaar. Met zulke lijsten zijn er aan uw creativiteit geen grenzen meer gezet. Wilt u de eerste schoenen van uw kind, souvenirs van uw laatste vacantie of entreebewijzen van een legendarisch concert encadreren? Dat gaat met deze lijst! En denk maar eens wat voor een kleuk cadeautje zo een zelfgemaakt lijst is.

 Literatuur

• Chu, V.  Within the Box: Cross-Cultural Art Therapy With Survivors of the Rwanda Genocide,  Published 1 January 2010, Psychology, Art Therapy
• Kaufman, A. B. (1996). Art in boxes: An exploration in meaning. The Arts in Psychotherapy, 3(3), 237–247
• Knippenberg, W.H.Th., Devotionalia Religieuze voorwerpen uit het katholieke leven Deel 1 & 2., Bura Boeken Eindhoven, 1985 (2^e Druk)
• McGuire, Kate (2013) A Box Story: How the Functional Becomes Symbolic. [Graduate Projects (Non-thesis)] (Unpublished)
• Rooijakkers, G.W.J.  e.a. Volksdevotie Beelden van religieuze volkscultuur in Noord-Brabant, 1990
• Watteeuw, Lieve & Hannah Iterbeke (red.) De Besloten Hofjes van Mechelen – Laatmiddeleeuwse paradijstuinen ontrafeld, Uitgeverij Kannibaal/Hannibal, 2018

© 2023, Johan Eland